Đô thị di sản (ĐTDS) là các thành phố biểu đạt rõ nhất các giá trị đặc hữu của nền văn minh đô thị truyền thống với tư cách là một di sản sống và đang phát triển: (1) có quá trình hình thành và phát triển liên tục và lâu dài; (2) có bản sắc văn hóa; (3) có mô hình quản lý (quy hoạch một cách chuẩn mực có tầm nhìn) để bảo tồn các di sản trong lòng thành phố, kết hợp với xu hướng phát triển đô thị hiện đại (hoàn toàn phù hợp với mục tiêu trong quy hoạch phát triển Ninh Bình giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050); (4) có cơ chế linh hoạt để sử dụng và phát huy giá trị di sản với tư cách là tài nguyên du lịch bền vững cũng như tài nguyên giáo dục mở[1]. Di sản thế giới – Quần thể danh thắng Tràng An sẽ là phần cốt lõi/phần hồn để Ninh Bình xây dựng đô thị di sản đặc trưng trong tương lai gần với tầm nhìn đến năm 2050.
Đô thị/thành phố nói chung hay đô thị di sản nói riêng, bao giờ cũng được hình thành từ ý tưởng quy hoạch ban đầu do một kiến trúc sư xuất sắc hay nhóm kiến trúc sư hoạch định ra. Ý tưởng quy hoạch ban đầu nếu được xác định một cách chuẩn mực, bài bản và khoa học phù hợp với môi trường thiên nhiên sẽ trở thành “hồn cốt”/định hướng phát triển lâu dài của một thành phố. Ninh Bình hướng tới một “đô thị di sản” lấy di sản thế giới Tràng An làm nòng cốt, đặc trưng vì con người, nhất thiết phải tìm hiểu, nắm bắt và cố gắng duy trì những nhân tố tích cực, sáng tạo trong ý tưởng quy hoạch “không gian lịch sử – văn hóa” kinh đô Hoa Lư từ thời Đinh Tiên Hoàng định đô.
Tỉnh Ninh Bình phát triển thành “đô thị di sản thiên niên kỷ” dự trên định hướng một đô thị sinh thái. Trong đô thị sinh thái, đa dạng sinh học và đa dạng văn hóa là hai yếu tố cần được quan tâm hàng đầu trong mọi ý tưởng quy hoạch đô thị mà trong đố các yếu tố tự nhiên: địa hình, khí hậu, cây xanh, mặt nước, rừng núi, nắng, gió… nếu được nghiên cứu và sử dụng có hiệu quả sẽ có tác động tích cực tới con người/chủ thể văn hóa. Ngược lại, thái độ ứng xử có văn hóa/đạo đức sinh thái với thiên nhiên giúp giảm thiểu việc khai thác tài nguyên thiên nhiên, đồng thời còn có tác dụng tăng cường sức khỏe về thể chất và tinh thần cho con người.
Theo quan niệm truyền thống của người Việt, sông nước là một trong năm thành tố cấu tạo nên vũ trụ (kim, mộc, thủy, hỏa, thổ). Theo đó, sông nước là yếu tố dẫn truyền và tụ hội sinh khí của trời đất. Dòng sông là yếu tố tạo ra giá trị tinh thần (yếu tố định hình quy hoạch đô thị); mỗi dòng sông có cảnh trí và vẻ đẹp riêng, gắn bó với nhiều ký ức, hoài niệm của đời con người, nhất là tuổi thơ. Hơn thế nữa, các dòng sông có thể còn được huyền thoại hóa, gắn với một vị thần che chở, ban phúc lành, giúp mùa màng bội thu mang lại cuộc sống an lành, hạnh phúc cho mọi nhà. Người Tràng An – Ninh Bình tự hào là, ít có địa phương nào trong cả nước lại cùng một lúc có sự hiện diện của 09 dòng sông cổ: sông Đáy, sông Hoàng Long, sông Vân, sông Vạc, sông Sào Khê, sông Âu Vân, sông Hệ Dưỡng, sông Chanh và sông Bến Đang. Các con sông trên địa bàn tỉnh được kết nối liên thông với nhau và cùng các thung hồ, kênh rạch tại Quần thể danh thắng Tràng An tạo nên hệ thống liên hoàn nối kết thông qua các hang động là khu vực có giá trị cao về cảnh quan văn hóa. Phải coi hệ thống sông ngòi là một trong những yếu tố quan trọng tạo nên nét đặc sắc của đô thị di sản Hoa Lư trong tương lai, rất cần được bảo vệ và phát huy giá trị trong quy hoạch phát triển kinh tế-xã hội.
Nhận diện giá trị nổi bật toàn cầu của Khu di sản thế giới Quần thể danh thắng Tràng An, UNESCO nhấn mạnh tiêu chí VII (chứa đựng các hiện tượng siêu nhiên hoặc các khu vực có vẻ đẹp tự nhiên và giá trị thẩm mỹ đặc biệt) đó là các cảnh quan tháp karst Tràng An, một trong những khu vực đẹp và ngoạn mục nhất thuộc loại này trên thế giới…, vẻ đẹp của những mảng màu sắc đối lập, xen giữa màu xanh bạt ngàn của rừng mưa nhiệt đới (rừng nguyên sinh Hoa Lư), những tảng, vách núi đá vôi trắng xám, màu xanh ngắt và màu trời xanh thẳm. Cảnh núi non hùng vĩ, hang động bí ẩn và những địa danh linh thiêng ở Tràng An đã truyền cảm hứng cho con người trong suốt nhiều thế hệ. Đó là nơi văn hóa giao thoa cùng với sự kỳ diệu, bí ẩn đến kỳ vĩ của thiên nhiên và cũng từ đó biến đổi[2]. Vậy đô thị di sản Hoa Lư – đô thị sinh thái Ninh Bình trong tương lai chắc chắn phải là một thành phố phát triển từ rừng, cùng với rừng tạo nên hệ thống những khu rừng, công viên, dải cây xanh xen kẽ và vành đai xanh bao quanh thành phố có khả năng đóng vai trò “lá phối xanh” cho khu vực và cả vùng Thủ đô.
UNESCO còn đánh giá cao giá trị nổi bật toàn cầu của Khu di sản Quần thể danh thắng Tràng An với tiêu chí V (là ví dụ nổi bật về truyền thống cư trú của loài người, truyền thống sử dụng tài nguyên đất hoặc biển, đại diện cho một (hay nhiều) nền văn hóa, hoặc quá trình tương tác giữa con người và môi trường, đặc biệt khi nó trở nên dễ bị tổn thương dưới tác động của những thay đổi không thể đảo ngược). Theo các chuyên gia ICOMOS, Tràng An là địa điểm nổi bật khu vực Đông Nam Á và trong thế giới rộng lớn hơn đã minh chứng cách thức con người tương tác với cảnh quan tự nhiên và thích ứng với những biến động lớn về môi trường trong thời gian 30.000 năm… Cố đô Hoa Lư là một chứng tích khảo cổ nổi bật và được lưu giữ tốt, thể hiện rõ nét về cuộc sống vào giai đoạn thế kỷ 10 quan trọng trong lịch sử Việt Nam. Cố đô thể hiện tính liên tục của mối quan hệ mật thiết giữa cảnh quan và cư dân thời bấy giờ, với nguồn gốc của họ kéo dài về tận thời tiền sử[3]. Từ đó suy ra, đô thị di sản Hoa Lư cần được xây dựng dựa trên nền tảng di sản các làng cổ của khu di sản thế giới Quần thể danh thắng Tràng An.
Di sản văn hóa làng (di sản làng xã) là một chỉnh thể văn hóa bao gồm: (1) Cảnh quan văn hóa là kết quả được hình thành qua hoạt động, tác động, thích ứng của cộng đồng cư dân với môi trường thiên nhiên trong một không/thời gian xác định, (2) Quỹ kiến trúc của làng xã hay không gian nhân tạo do con người thiết lập trong môi trường thiên nhiên để phục vụ nhu cầu cư trú và sản xuất, (3) Các hoạt động của cộng đồng làng xã trong việc sáng tạo, thực hành, duy trì và trao truyền các giá trị văn hóa liên tục qua nhiều thế hệ. Và bằng phương thức đó, cộng đồng tích lũy được kiến thức, hành vi và kỹ năng sống nhờ thế mà năng lực văn hóa cũng như vị thế, địa vị xã hội của các thành viên không ngừng được nâng cao. Đó cũng là “vốn văn hóa” mà cộng đồng chung tay vun đắp qua nhiều đời, (4) Đức tin tôn giáo, tín ngưỡng và tính thiêng trong đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, thờ cúng tổ tiên là hạt nhân cố kết, củng cổ ý thức liên kết công đồng, tạo ra “vốn xã hội”/tài sản tinh thần quý giá của làng xã.
Bảo tồn Khu di sản thế giới Quần thể danh thắng Tràng An – Ninh Bình phục vụ mục tiêu xây dựng và phát triển “Đô thị di sản Thiên niên kỷ” với tư cách là một thành phố sống động, an toàn, bền vững và hấp dẫn.
Việc bảo tồn Khu di sản thế giới Quần thể danh thắng Tràng An gắn với phát triển du lịch bền vững phải nhằm phục vụ các mục tiêu đặt ra trong Quy hoạch phát triển tỉnh Ninh Bình thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 là: Phát huy mọi tiềm năng, lợi thế, nguồn lực, động lực để đưa tỉnh Ninh Bình phát triển nhanh và bền vững. Đến năm 2030 là tỉnh khá, cực tăng trưởng các tỉnh phía Nam đồng bằng sông Hồng, cơ bản đạt tiêu chí thành phố trực thuộc Trung ương với đặc trưng đô thị di sản thiên niên kỷ, thành phố sáng tạo, một trong những trung tâm lớn, có giá trị thương hiệu cao về du lịch, công nghiệp văn hóa, kinh tế di sản của cả nước và khu vực Đông Nam Á…
Tổng hợp tin bài: Phòng Hợp tác Đối ngoại
BQL Quần thể danh thắng Tràng An