Các giá trị nổi bật toàn cầu của Quần thể danh thắng Tràng An bao gồm giá trị về quá trình tiến hoá địa chất, địa mạo đại diện cho sự hình thành và kiến tạo vỏ trái đất, giá trị thẩm mỹ của cảnh quan tự nhiên tồn tại qua hàng triệu năm và giá trị về quá trình định cư, thích ứng liên tục của con người hơn 30.000 năm lịch sử. Tràng An là khu vực có lịch sử tiến hóa địa chất đầy biến động trải qua nhiều đợt biển tiến, biển thoái, lịch sử đó càng trở nên sống động hơn với sự xuất hiện và tác động của con người. Hòa giữa những khu rừng nguyên sinh là các thung lũng, hang động huyền bí, sông nước thanh bình điểm xuyết những đình, đền, chùa, miếu, phủ linh thiêng lưu dấu lịch sử sự phát triển của loài người, đến những công trình kiến trúc khắc hoạ dáng vóc kinh đô Hoa Lư xưa cùng với những hình ảnh của người dân địa phương mộc mạc, giản dị, cần cù và thân thiện. Nơi lưu giữ nhiều bằng chứng về sự tương tác giữa con người và môi trường trong điều kiện biến đổi về môi trường, khí hậu khắc nghiệt nhất của tự nhiên trong lịch sử trái đất, là kho tư liệu vô giá trong việc tìm hiểu mối quan hệ qua lại, sự di cư, thích ứng của người Tiền sử không chỉ ở Đông Nam Á mà còn trên toàn thế giới.
Bối cảnh và quá trình ghi danh là Di sản thế giới
Khi tái lập tỉnh vào năm 1992, Ninh Bình là một tỉnh có nền kinh tế dựa chủ yếu vào nông nghiệp; ngành công nghiệp chủ yếu khai thác nguồn lực tài nguyên sẵn có như đá vôi để sản xuất vật liệu xây dựng. Tuy nhiên, trong mỗi giai đoạn phát triển, tỉnh Ninh Bình đã có những điều chỉnh chính sách, chiến lược phát triển phù hợp với điều kiện thực tế và nguồn lực sẵn có. Ngay từ đầu những năm 2000, tỉnh đã thực hiện chuyển hướng chiến lược từ “Nâu” sang “Xanh”, chuyển từ công nghiệp sản xuất vật liệu sang phát triển du lịch, chú trọng bảo tồn cảnh quan thiên nhiên, di tích lịch sử. Cùng với đó đã có nhiều kết quả nghiên cứu được các nhà khoa học phát hiện và công bố trên các ấn phẩm quốc tế có uy tín, các chuyên gia thấy rằng Tràng An, Ninh Bình có nhiều giá trị tiêu biểu về thiên nhiên và văn hóa, có tiềm năng đáp ứng các tiêu chí của UNESCO để trở thành Di sản thế giới.
Ngày 3-8-2011, UBND tỉnh Ninh Bình đã có văn bản đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch trình Thủ tướng Chính phủ cho phép tỉnh Ninh Bình lập hồ sơ. Công việc xây dựng hồ sơ di sản được tiến hành rất khẩn trương. Để đáp ứng yêu cầu công tác xây dựng hồ sơ, tháng 10/2011 tỉnh Ninh Bình đã thành lập Ban xây dựng hồ sơ di sản, và tháng 3/2012 Ban quản lý Quần thể danh thắng Tràng An được thành lập với nhiệm vụ trọng tâm lúc đó là xây dựng hồ sơ di sản, đảm bảo trong thời gian ngắn nhất, hoàn thành hồ sơ đạt chất lượng cao nhất để sớm trình UNESCO xem xét, công nhận Tràng An là Di sản thế giới vào năm 2014.
Dự thảo hồ sơ và Bộ hồ sơ chính thức đề cử Quần thể danh thắng Tràng An là Di sản thế giới đã được gửi tới Trung tâm Di sản thế giới tại Paris lần lượt vào năm 2012 và 2013. Từ ngày 15-6 đến ngày 25-6-2014, tại kỳ họp thứ 38 của Ủy ban Di sản thế giới, tổ chức ở Doha (Qatar), Đoàn công tác của tỉnh đã tham gia bảo vệ hồ sơ di sản và sau gần 2 giờ tranh luận, chỉnh sửa Nghị quyết, tiếng gõ búa của Chủ tịch Ủy ban Di sản thế giới vào hồi 11h 57 phút giờ Qatar ngày 23 tháng 6 năm 2014 đã đưa Quần thể danh thắng Tràng An vào Danh sách Di sản thế giới. Và ngày 25 tháng 6 năm 2014, Quần thể danh thắng Tràng An đã được UNESCO vinh danh là Di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới và trở thành di sản thứ 1004/1007 của thế giới, là di sản hỗn hợp thứ 31 trên thế giới, thứ 11 ở Châu á – Thái Bình Dương và là Di sản hỗn hợp đầu tiên của Việt Nam và Đông Nam Á.
Di sản văn hoá và thiên nhiên thế giới Quần thể danh thắng Tràng An được ghi danh là niềm vinh dự, tự hào không chỉ của Đảng bộ, chính quyền và và Nhân dân tỉnh Ninh Bình mà còn là niềm vinh dự, tự hào của nhân dân cả nước. Sau 10 năm chúng ta cùng nhìn lại chặng đường và một số thành tựu di sản thế giới Tràng An đạt được.
Thực hiện nghiêm túc, hiệu quả khuyến nghị của Ủy ban Di sản Thế giới
Sau khi được ghi danh, công tác thực hiện các khuyến nghị được đảm bảo và thực hiện nghiêm túc đạt hiệu quả cao như: hỗ trợ cho các hoạt động nghiên cứu và xuất bản các công trình nghiên cứu khoa học, chỉnh sửa kế hoạch quản lý, điều chỉnh ranh giới khu di sản, thực hiện đánh giá sức tải du khách của di sản; thực hiện tốt các khuyến nghị khác của Ủy ban Di sản thế giới về công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản đều được Ban Quản lý di sản và chính quyền địa phương thực hiện một cách nghiêm ngặt và các nỗ lực, điều đó đã được đánh giá cao bởi Ủy ban Di sản thế giới; công tác nghiên cứu, bảo tồn di sản được đề cao; công tác tuyên truyền, quảng bá hình ảnh di sản được đẩy mạnh, tiêu biểu di sản Tràng An được giới thiệu trên tạp chí di sản thế giới World Heritage Review của Trung tâm Di sản thế giới thuộc UNESCO, cùng với đó là nền tảng trực tuyến Google Arts and Culture… Công tác quản lý môi trường, cảnh quan đã đạt được những kết quả tích cực. Hệ thống núi đá, thảm thực vật, đa dạng sinh học, cảnh quan nông nghiệp, nông thôn được duy trì, các yếu tố tác động tiêu cực đến cảnh quan, môi trường khu di sản được nhận diện và ngăn ngừa, các giá trị văn hóa và tự nhiên được gìn giữ và tôn trọng, ý thức của người dân cũng như các doanh nghiệp trong khu di sản đã có những chuyển biến tích cực.
Các dự án nghiên cứu đạt được thành tựu nổi bật
Dự án SUNDASIA
Là dự án hợp tác nghiên cứu khoa học giữa Ban Quản lý Quần thể danh thắng Tràng An và các cơ quan nghiên cứu trong nước và các đối tác quốc tế (Dự án do Tiến sỹ Ryan Rabett, chuyên gia khảo cổ học của Trường Đại học Queen’s Belfast chủ trì), thực hiện trong giai đoạn 2016-2021.
Dự án tái thả thành công loài Voọc mông trắng tại Tràng An
Dự án được thực hiện bởi sự phối hợp của các đơn vị: Đại học Queen’s University Belfast (QUB), Ban Quản lý Quần thể danh thắng Tràng An, Vườn Quốc gia Cúc Phương, Tổ chức Four Paws Viet Wildlife Conservation; Sở Du lịch Ninh Bình; Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam; Doanh nghiệp xây dựng Xuân Trường.
Dự án thúc đẩy quản lý di sản và phát triển du lịch bền vững tại Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới Quần thể danh thắng Tràng An
Dự án được tỉnh Ninh Bình phối hợp với Văn phòng UNESCO Việt Nam thực hiện từ năm 2019. Dự án đã đạt được những kết quả rất khả quan với sự tham gia của chính quyền các địa phương, doanh nghiệp và người dân. Thông qua các chương trình cụ thể của dự án, các giá trị của di sản đã được diễn giải và khai thác hiệu quả hơn, chất lượng dịch vụ và sản phẩm du lịch gắn liền với di sản được nâng cao và đa dạng hóa.
Dự án quản lý các khu di sản thế giới hậu Covid-19
Dự án do Chính phủ Nhật Bản tài trợ thông qua UNESCO, Dự án bắt đầu từ tháng 6 năm 2021 tới ngày 31/12/2024. Mục tiêu của dự án là tích hợp các chiến lược về bảo tồn, du lịch và sinh kế bản địa tại các khu di sản thế giới. Dự án này đề xuất phương pháp chiến lược nâng cao năng lực quản lý tại các khu Di sản thế giới, nhằm ứng phó với đại dịch COVID-19 thông qua các cách tiếp cận phát triển bền vững tại chỗ và hỗ trợ cơ hội sinh kế địa phương tại các khu Di sản Thế giới, tăng cường số hóa và du lịch bền vững.
Dự án nghiên cứu khảo cổ học cảnh quan Cố đô Hoa Lư “Cảnh quan đô thị Hoa Lư thế kỷ X”, Đại học Quốc lập Đông Hoa, Đài Loan – Trung Quốc được thực hiện trong giai đoạn 2016-2022; Dự án “Truyền thống quy hoạch đô thị ở Việt Nam và Đông Nam Á:
Dự án nghiên cứu trường hợp Cố đô Hoa Lư, nằm trong vùng lõi của quần thể danh thắng Tràng An (thế kỷ X-XI) do quỹ Phát triển khoa học và công nghệ (Nafosted), Bộ Khoa học và Công nghệ Việt Nam tài trợ, đang được thực hiện từ năm 2024-2026; Dự án nghiên cứu khảo cổ học cảnh quan kết hợp cư trú Cố đô Hoa Lư IRAW@Hoa Lư, do Hội đồng Nghiên cứu Khoa học Xã hội và Nhân văn Canada tài trợ, thời gian thực hiện từ năm 2023-2025.
Các dự án trên đều được thực hiện với sự phối kết hợp với Ban Quản lý Quản lý thể danh thắng Tràng An, Sở Du lịch Ninh Bình, Sở Văn hóa và Thể thao Ninh Bình, Viện Sử học và Viện Khảo cổ học Việt Nam.
Dự án Lượng giá giá trị kinh tế Quần thể danh thắng Tràng An
Dự án lần đầu tiên được tiến hành ở Việt Nam cho di sản thế giới hỗn hợp, được tiến hành bởi các chuyên gia Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật, Đại học Quốc gia Hà Nội phối hợp với UNESCO, các chuyên gia lượng giá quốc tế và các cơ quan tư vấn của UNESCO; Văn phòng UNESCO tại Việt Nam, Tổ chức Santagata Foundation (Italia); Sở Du lịch tỉnh Ninh Bình và các cơ quan, đơn vị có liên quan cùng triển khai thực hiện.
Dự án nhằm đánh giá và định lượng giá trị kinh tế của Quần thể danh thắng Tràng An, bao gồm các đóng góp kinh tế trực tiếp, gián tiếp và lan tỏa, từ các lĩnh vực như doanh thu du lịch, tạo việc làm, dịch vụ hệ sinh thái và giá trị văn hóa. Kết quả của dự án sẽ là công cụ quan trọng trong việc xây dựng quy hoạch, quản lý và kêu gọi sự ủng hộ cho sự phát triển bền vững của Quần thể danh thắng Tràng An. Đồng thời, kết quả dự án sẽ được công bố quốc tế về mặt khoa học và từ đó, tạo cơ sở để UNESCO kết nối các tổ chức quốc tế có uy tín, cùng công bố giá trị kinh tế tổng thể của Di sản theo chuẩn mực và thông lệ quốc tế.
Các dự án nghiên cứu khoa học tại Quần thể danh thắng Tràng An mang lại nhiều ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp dữ liệu khoa học để hiểu rõ hơn về các giá trị nổi bật toàn cầu của di sản, từ văn hóa, lịch sử đến thiên nhiên và hệ sinh thái, đề xuất các giải pháp bảo tồn hiệu quả, đảm bảo tính toàn vẹn và bền vững của các giá trị di sản. Kết quả các dự án nghiên cứu là cơ sở khoa học cho việc xây dựng và thực hiện các kế hoạch quản lý, phân vùng, khai thác và phát huy giá trị di sản, góp phần tăng cường hiểu biết của cộng đồng địa phương và du khách về Tràng An, thúc đẩy hợp tác quốc tế trong nghiên cứu, bảo tồn di sản và đóng góp vào nền khoa học toàn cầu.
Hạt nhân trong quá trình phát triển kinh tế xanh và bền vững của tương lai
Để Tràng An đã, đang và sẽ luôn là di sản cho mai sau theo tinh thần Công ước bảo vệ di sản văn hoá và tự nhiên Thế giới được đã được Đại hội đồng UNESCO thông qua tại kỳ họp thứ 17, năm 1972, Di sản thế giới Tràng An trở thành: Hạt nhân trong quá trình phát triển kinh tế xanh và bền vững của tương lai.
Trong những giai đoạn gần đây, Ninh Bình đã ban hành nhiều nghị quyết, quyết định, chương trình phát triển du lịch. Đặc biệt, Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XXII (nhiệm kỳ 2020-2025) xác định, đầu tư hạ tầng phát triển du lịch thành ngành kinh tế mũi nhọn là một trong 3 khâu đột phá chiến lược, tạo hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế mạnh mẽ, tiêu biểu là từ khi Quần thể danh thắng Tràng An được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới (năm 2014) đã tạo thế và lực mới cho sự phát triển của du lịch Ninh Bình, từng bước đưa du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, góp phần quảng bá hình ảnh, bản sắc văn hóa của vùng đất, con người Cố đô Hoa Lư đến bạn bè trong nước và thế giới…
Tràng An là một bảo tàng địa chất ngoài trời, vùng lõi nguyên thủy được bảo vệ tuyệt đối. Năm 2022, tại dịp lễ kỷ niệm 50 năm Công ước di sản thế giới 1972 bảo tồn các giá trị của di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới được tổ chức tại Ninh Bình, Di sản Quần thể danh thắng Tràng An đã được bà Audrey Azoulay, Tổng Giám đốc UNESCO ghi nhận là một trong những mô hình mẫu mực, tiêu biểu trên thế giới về sự kết hợp thành công giữa phát triển kinh tế và du lịch bền vững. Tại Lễ kỷ niệm 10 năm Quần thể danh thắng Tràng An được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, bà Simona Mirela Miculescu, Chủ tịch Đại hội đồng UNESCO lần thứ 42 đã dành lời khen ngợi và khẳng định: “Kỷ niệm 10 năm Tràng An được ghi danh là Di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới không chỉ đánh dấu một thập kỷ của sự công nhận toàn cầu về giá trị to lớn của kho báu thiên nhiên và văn hóa này mà còn là dịp để tôn vinh sự xuất sắc vô song của Tràng An cả trong công tác bảo tồn di sản và phát triển bền vững. Khi hạnh phúc của người dân được đặt lên hàng đầu, Tràng An nổi lên như một tấm gương sáng về cảm hứng và sự đổi mới. Nhờ cách tiếp cận đa bên và hợp tác sáng tạo, Tràng An đã trở thành một hình mẫu trong bối cảnh năng động về phát triển bền vững một mô hình nơi các cộng đồng địa phương không chỉ đơn thuần là người hưởng lợi mà còn là người chủ đạo, nhân vật chính trong câu chuyện hài hòa giữa du lịch bền vững và bảo tồn di sản. Tràng An ngoài sức hấp dẫn tuyệt vời về mặt thẩm mỹ, Tràng An còn là một bằng chứng cụ thể về bảo tồn tính đa dạng của di sản và chia sẻ một cách công bằng những lợi ích thu được từ việc khai thác danh thắng, qua đó nâng cao ý thức thuộc về nơi này của tất cả mọi người, tôn trọng lẫn nhau, gắn kết xã hội cũng như sự tự do về lựa chọn và hành động của các cá nhân và tập thể ở nơi đây.”
Về phát triển du lịch tỉnh Ninh Bình giai đoạn 2021-2030, định hướng đến năm 2045, trong đó xác định sứ mệnh, tầm nhìn và bước chuyển chiến lược phát triển từ “chiều rộng” sang “chiều sâu”, tập trung nâng cao chất lượng sản phẩm dịch vụ du lịch theo hướng chuyên nghiệp nhằm thu hút thị trường khách có khả năng chi trả cao, từng bước xây dựng Ninh Bình trở thành điểm đến du lịch “An toàn – thân thiện – chất lượng – hấp dẫn” mà trong đó di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới Quần thể danh thắng Tràng An đóng vai trò nòng cốt. Đến năm 2045, Ninh Bình phấn đấu trở thành trung tâm du lịch lớn, nằm trong nhóm 10 điểm đến du lịch hàng đầu của cả nước và khu vực Đông Nam Á.
Quần thể danh thắng Tràng An là mô hình nghiên cứu khoa học điển hình để hướng tới đối phó với quá trình biến đổi khí hậu trong tương lai
Một yếu tố quan trọng giúp cho Tràng An được ghi danh vào danh sách di sản thế giới là hồ sơ di sản văn hóa mang tầm cỡ khu vực được thể hiện qua các nghiên cứu khảo cổ học thời tiền sử. Tầm quan trọng của hồ sơ đó đã được xác định là kết quả nghiên cứu do Đại học Cambridge, Vương quốc Anh và Viện Khảo cổ học Việt Nam thực hiện (2007-2014).
Dự án SUNDASIA (2015-2019) đã tìm cách phát triển và mở rộng những khám phá đó thông qua nghiên cứu điều tra cảnh quan khảo cổ và cổ sinh học. Nghiên cứu tập trung vào sự thích ứng của con người với sự biến đổi môi trường do quá trình biển tiến, biển thoái trong thời kỳ tiền sử và việc các kiến thức đó có thể giúp xây dựng các giải pháp ứng phó bền vững như thế nào đối với tình trạng nước biển dâng do biến đổi khí hậu được dự báo sẽ xảy ra trong thế kỷ 21. Trong số các quốc gia ở Đông Nam Á, Việt Nam được xếp hạng là quốc gia có khả năng cao nhất bị ảnh hưởng bởi mực nước biển dâng và tình trạng biến đổi môi trường khắc nghiệt trong tương lai, với 70% dân số sống ở đồng bằng, nơi có địa hình thấp.
Mặc dù các nhà khoa học và các nhà hoạch định chính sách thường xuyên tích hợp các hồ sơ về khí hậu cổ đại vào các mô hình dự báo về biến đổi khí hậu và tác động của nó, nhưng vẫn ít chú ý đến cách con người và môi trường sống ứng phó với những biến đổi này xảy ra trong quá khứ và những bài học có thể rút ra được. Quần thể danh thắng Tràng An chính là mô hình nghiên cứu lý tưởng để giải quyết lỗ hổng về kiến thức này.
Kết nối quá khứ, giá trị tương lai
Sau 10 năm kể từ thời điểm được ghi danh, với việc quản lý, khai thác và bảo tồn, phát huy tốt các các giá trị, Di sản Tràng An được tôn trọng và gìn giữ; các khu, điểm du lịch trong khu di sản đã đóng vai trò là hạt nhân, thúc đẩy phát triển du lịch trên toàn tỉnh Ninh Bình, góp phần quan trọng trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế từ nông nghiệp sang dịch vụ, hướng tới tăng trưởng xanh. Di sản đã thực sự là của cộng đồng, do cộng đồng bảo vệ và lưu truyền, đã khẳng định rằng việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản không chỉ là trách nhiệm của Nhà nước mà còn là sự nghiệp của toàn dân, của tất cả tổ chức, cá nhân trong xã hội.
Quần thể di sản văn hoá và thiên nhiên thế giới Tràng An như một Di sản “cộng sinh”, các hoạt động con người trải qua thiên niên kỷ làm cho Di sản mang tầm quan trọng trong lịch sử. Các giá trị này cần được phát triển tốt hơn nữa trong tương lai như một loại hình đặc biệt của quốc gia và quốc tế.
Cần có những chính sách, chiến lược và chương trình hành động cụ thể bằng sự nỗ lực của nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng địa phương để Tràng An xứng đáng là di sản lịch sử thiên niên kỷ duy nhất ở Việt Nam phù hợp với phát triển đô thị di sản thiên niên kỷ.
Đến nay, sau 10 năm được ghi danh là Di sản Thế giới, công tác quản lý, bảo tồn, khai thác và phát huy các giá trị của Tràng An đã đạt được nhiều kết quả tốt đẹp: Các giá trị nổi bật toàn cầu của di sản được tôn trọng và gìn giữ, công tác nghiên cứu khoa học được đẩy mạnh, hợp tác quốc tế được tăng cường; công tác xúc tiến, quảng bá, diễn giải các giá trị của di sản gắn với phát triển du lịch thường xuyên được đổi mới; các khu, điểm du lịch trong khu di sản đã thực sự đóng vai trò là hạt nhân, thúc đẩy phát triển dịch vụ, du lịch trên toàn tỉnh Ninh Bình, giá trị của di sản Tràng An đã trở thành nguồn lực nội sinh để Ninh Bình vươn dậy phát triển trong thời kỳ đổi mới và hội nhập quốc tế. Đặc biệt, Quy hoạch tỉnh Ninh Bình thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt đã xác định rõ mục tiêu: Tỉnh Ninh Bình đến năm 2035 trở thành thành phố trực thuộc Trung ương với đặc trưng đô thị di sản thiên niên kỷ, thành phố sáng tạo, lấy du lịch, công nghiệp văn hóa làm mũi nhọn, công nghiệp cơ khí giao thông làm động lực, các ngành công nghiệp và dịch vụ mới nổi gắn với khởi nghiệp đổi mới sáng tạo làm đột phá, nông nghiệp sinh thái đa giá trị làm trụ đỡ. Tràng An với vai trò, vị trí như một “trái tim” trong phát triển du lịch bền vững, cần duy trì nhịp đập, khơi lại mạch nguồn quá khứ, chắt lọc, bảo tồn những giá trị thiên nhiên và nhân văn để du lịch Ninh Bình thực sự trở thành ngành kinh tế mũi nhọn của thành phố thiên niên kỷ. 10 năm là chặng đường khởi đầu nhiều khó khăn, song cũng đạt được những thành tựu đáng kể, làm nền tảng và động lực cho chặng đường phát triển tiếp theo trong tương lai./.
Phòng Hợp tác- Đối ngoại, Ban Quản lý Quần thể danh thắng Tràng An