1. Tín ngưỡng và lễ hội
Tại Quần thể danh thắng Tràng An có nhiều hình thức lễ hội và tín ngưỡng, trong đó tiêu biểu là:
Lễ hội chùa Bái Đính: bắt đầu khai mạc vào ngày mùng 6 tháng Giêng và kéo dài đến hết tháng 3 Âm lịch tại chùa Bái Đính, xã Gia Sinh, huyện Gia Viễn. Đây là một trong các lễ hội lớn nhất miền Bắc những ngày đầu xuân, buổi lễ mở đầu cho những lễ hội hành hương về vùng đất cố đô Hoa Lư, Ninh Bình.
Phần lễ: gồm các nghi thức thắp hương thờ Phật, tưởng nhớ công đức Thánh Nguyễn Minh Không, lễ tế thần Cao Sơn và chầu thánh Mẫu Thượng Ngàn. Lễ hội được bắt đầu bằng nghi thức rước kiệu mang bài vị Thần Cao Sơn, Đức Thánh Nguyễn và Bà chúa Thượng Ngàn từ khu chùa cổ ra khu chùa mới để tiến hành phần hội.
Phần hội: có các hoạt động mang tính chất văn hóa tâm linh như: rước kiệu, viết thư pháp; các trò chơi dân gian; thăm thú hang động, vãn cảnh chùa, thưởng thức nghệ thuật hát Chèo, Xẩm, Ca trù đất Cố Đô, tổ chức các hoạt động triển lãm tranh ảnh văn hóa nghệ thuật giới thiệu về chùa Bái Đính, khu du lịch sinh thái Tràng An. Đại biểu, tăng ni và du khách cùng tham gia nghi lễ thả chim phóng sinh, cầu nguyện cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, đất nước phồn vinh, no ấm.
Lễ hội Hoa Lư: Là lễ hội lớn nhất tỉnh Ninh Bình và được công nhận là lễ hội truyền thống cấp quốc gia vào năm 2015. Hội diễn ra hàng năm từ ngày 8 đến ngày 10 tháng ba âm lịch, tại xã Trường Yên, huyện Hoa Lư. Lễ hội được tổ chức để tưởng nhớ công lao to lớn của vua Đinh Tiên Hoàng và vua Lê Đại Hành. Hơn 1.000 năm trước, sau khi đánh dẹp, thu phục 12 sứ quân, Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi hoàng đế lấy hiệu là Đinh Tiên Hoàng và chọn Hoa Lư làm kinh đô nước Đại Cồ Việt, thành lập Nhà nước phong kiến Trung ương tập quyền đầu tiên của nước ta. Rồi đến nhà Lê nối nghiệp nhà Đinh, với những chiến công hiển hách trong công cuộc đánh Tống bình Chiêm, giữ yên bờ cõi. Phần lễ gồm hai nghi lễ trang nghiêm là lễ rước nước và lễ tế. Ngoài ra, khách trảy hội còn được tham dự các hoạt động như: đại lễ cầu siêu, lễ hoa đăng, các trò chơi dân gian: đánh cờ người, đua thuyền, kéo co, chọi gà, đu bay, thi đấu các môn thể thao: vật dân tộc, đánh bóng chuyền… thi thư pháp, hát chầu văn, bình thơ, thi thơ, trò kéo chữ, múa gậy, múa rồng, múa lân…
Lễ hội Tràng An: Được tổ chức vào ngày 17, 18/3 âm lịch hàng năm, là dịp người dân bày tỏ lòng thành kính, gắn bó với truyền thống lịch sử. lễ hội Tràng An (Đức Thánh Quý Minh Đại Vương) lại được tổ chức tại Khu du lịch sinh thái Tràng An. Lễ hội Tràng An (Đức thánh Quý Minh Đại Vương) là một trong những lễ hội truyền thống độc đáo của Ninh Bình, bởi nó diễn ra trong không gian của những thung nước trong xanh, những hang động lung linh kỳ ảo và giữa bốn bề núi non hùng vĩ… Đức thánh Quý Minh Đại Vương, theo truyền thuyết dân gian, là một trong ba anh em – ba vị tướng đã được phong Thánh (Đức thánh Tản Viên, Đức thánh Cao Sơn và Đức thánh Quý Minh), là người có công trấn ải Sơn Nam, bảo vệ đất nước thời vua Hùng Duệ Vương (tức Hùng Vương thứ 18). Ngài là một “thượng đẳng thần”, được các triều vua qua nhiều triều đại ban chiếu sắc phong, được nhân dân khắp nơi thờ phụng, trở thành Thành hoàng làng ở nhiều nơi. Những ai đã tham gia Lễ hội Tràng An cũng như từng đến thăm Quần thể danh thắng Tràng An đều không thể quên một lễ hội truyền thống độc đáo, riêng biệt và không khỏi ngưỡng mộ trước vẻ đẹp kỳ bí của thiên nhiên đã ban tặng cho mảnh đất sinh vua sinh thánh này.
Lễ hội đền Thái Vi: tại thôn Văn Lâm, xã Ninh Hải, huyện Hoa Lư. Đền thờ 4 vị vua đời Trần là Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông, Trần Anh Tông và Hiển Từ Hoàng Thái Hậu. Đây là lễ hội lớn nhất trong năm của nhân dân Ninh Hải để tưởng nhớ công ơn của các vị vua Trần, đặc biệt là vua Trần Thái Tông- người đã có công chiêu dân lập ấp ở xã Ninh Hải. Lễ hội thường được diễn ra từ ngày 14 đến hết ngày 16 tháng 3 âm lịch, chính hội là ngày rằm tháng ba, cứ 3 năm một lần, nhân dân trong vùng lại tổ chức hội lớn (hội tổng). Sáng 15/3 Âm lịch là ngày chính hội, các đồ tế khí được mang ra, lau chùi sạch sẽ, rước đặt ở sân rồng cùng các lễ vật khác: một chiếc bánh dày to bằng một chiếc mâm, trên bánh có vẽ hình một con chim phượng hoàng rất đẹp. Ngoài ra lễ vật còn có hoa quả, oản chuối, thủ lợn, gà luộc, xôi… Đặc biệt là xôi phải trắng tượng trưng cho sự thanh bạch, cao khiết. Nhân dân còn cúng lên vua một bát cơm gạo tám và một bát canh rau sắng (rau vi) bởi lẽ trước kia, khi vua Trần Thái Tông tới đây thì xung quanh khu vực đền là những rừng rau sắng tốt tươi. Cũng có lẽ vì thế mà nhà vua đã đặt tên nơi này là Thái Vi.
Tín ngưỡng thờ cúng thần linh và anh hùng dân tộc: Ngoài ra các hình thức tín ngưỡng đặc trưng khác mà người dân địa phương thờ cúng nhiều vị thần như Đức Thánh Nguyễn, Đức Thánh Quý Minh, và các thần núi, thần sông gắn liền với sự hình thành của quần thể Di sản.
2. Truyền thuyết và lịch sử
– Truyền thuyết về vua Đinh Tiên Hoàng: Tràng An từng là căn cứ địa quan trọng của Đinh Bộ Lĩnh trong cuộc khởi nghĩa dẹp loạn 12 sứ quân. Câu chuyện về cờ lau tập trận gắn liền với văn hóa vùng đất này.
– Các truyền thuyết liên quan đến Phật giáo và Đạo giáo: Nhiều hang động và đền chùa ở Tràng An được cho là nơi tu hành, cầu phúc của các vị sư và đạo sĩ thời xưa.
3. Nghệ thuật dân gian
– Hát chèo, hát xẩm: Đây là các loại hình nghệ thuật dân gian đặc trưng của Ninh Bình, thường được biểu diễn trong các lễ hội hoặc sự kiện văn hóa tại Tràng An.
– Dân ca, hát đối: Phổ biến trong các dịp lễ hội hoặc sinh hoạt cộng đồng.
4. Phong tục tập quán
– Phong tục rước nước: Nghi thức rước nước từ các dòng suối linh thiêng tại Tràng An trong các lễ hội để cầu mong mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no.
– Tập quán sinh hoạt gắn với thiên nhiên: Người dân sử dụng cảnh quan núi đá vôi và hệ thống hang động để làm nơi thờ cúng, trú ngụ, hoặc hoạt động sản xuất qua nhiều thế hệ.
4. Ẩm thực truyền thống
– Các món ăn đặc trưng như cơm cháy Ninh Bình, thịt dê núi, mắm tép, cá rô… được chế biến theo các phương pháp truyền thống, phản ánh lối sống gắn bó với thiên nhiên. Những giá trị văn hóa phi vật thể này không chỉ góp phần duy trì bản sắc văn hóa mà còn tạo nên sức hút đặc biệt cho Tràng An, đưa nơi đây trở thành một điểm đến du lịch và nghiên cứu văn hóa quan trọng.
Nằm trên địa bàn Quần thể danh thắng Tràng An nói riêng và tỉnh Ninh Bình nói chung, các di sản được xác định là di sản văn hóa phi vật thể ưu tiên bảo vệ được xác định dựa trên các tiêu chí sau: Di sản có có tính phổ biến, giá trị độc đáo, thể hiện sự sáng tạo, trao truyền liên tục từ đời này sang đời khác, có ý nghĩa sâu sắc đối với đời sống văn hoá hiện tại, có tiềm năng phát triển bền vững, được cộng đồng đề xuất như là di sản được ưu tiên bảo vệ đã đang được chính quyền nhân dân địa phương có nhiều phương án phục dựng, tôn vinh và bảo tồn một cách đúng hướng và tốt nhất.
Tin bài: Nguyễn Vân
Hội Di sản văn hóa tỉnh Ninh Bình