Long sàng trước Nghi môn ngoại
Long sàng trước Nghi môn ngoại đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng là hiện vật độc bản do triều đình phong kiến Lê – Trịnh tạo tác, làm đồ tế khí tại đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng từ đầu thế kỷ XVII còn nguyên cho đến ngày nay.
Long sàng được chế tác từ một khối đá xanh có dạng hình hộp chữ nhật, nặng khoảng 1,5tấn. Mặt sập hình chữ nhật, rộng 127cm, dài 187cm; chân đế hơi choãi tạo dáng chân quỳ vững chãi, rộng 134cm, dài 196cm. Ngay giữa Long sàng được trang trí hình rồng cuộn mang đầy đủ các nét đặc trưng của rồng thời Lê – Trịnh, thân uốn kiểu yên ngựa, đầu to, bờm lớn ngược ra phía sau, miệng há to ngậm viên châu, ranh nanh sắc nhọn, sừng hai chạc, đuôi rồng vuốt về phía sau rất uy nghi. Trong không gian thờ cúng của người Việt thường xuất hiện nhiều sập đá với bề mặt trơn, phẳng, duy nhất chỉ có sập đá trước Nghi môn ngoại và trước Bái đường đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng có trang trí hoa văn rồng cuộn trên mặt sập thể hiện sự uy quyền của bậc đế vương.
Điểm nhấn hết sức đặc sắc của Long sàng là những chi tiết điêu khắc trên đó được nhân hóa rất lạ. Cả bốn chi của rồng thay vì tạo hình chân móng vuốt chim ưng như truyền thống lại đang mang dáng hình cánh tay người nhỏ nhắn, thon dài, nữ tính. Hai bàn tay ở vị trí chi trước nắm chặt sừng và bờm rồng; ở vị trí chi sau, một cánh tay thon mềm vít râu rồng, tay còn lại xòe ngón đạp chơi vơi trên không trung. Thân rồng đang vặn mình, ngửa bụng lên trời. Cách tạo tác chi rồng trên Long sàng thành cánh tay, bàn tay vũ nữ mềm mại hay rồng ngửa bụng đã thể hiện sự tài tình, khéo léo và hết sức tinh tế của những nghệ nhân điêu khắc thời bấy giờ, bởi đó là những chi tiết trang trí xưa nay hiếm trong lịch sử mỹ thuật truyền thống của Việt Nam.
Một điểm nhấn đặc biệt nữa mà không thể không nói đến là hình sư tử được chạm khắc rất sắc nét giữa hai chi sau của rồng. Sư tử trên Long sàng trước Nghi môn ngoại là lần đầu tiên và duy nhất trong nghệ thuật Đại Việt đã đến gần nhất với đặc điểm tự nhiên của loài vật này. Hình ảnh sư tử được chạm khắc chân thực với bờm dày, ức nở, bụng thon, dáng vẻ uy phong nhưng không hung tợn, chân trước giơ lên như muốn đỡ lấy chân rồng.
Bốn chân của Long sàng được tạo tác với đồ án quỷ Dạ xoa dữ tợn. Sự hiện diện của các ác quỷ trên ngai bệ thể hiện sự thần bí, thiêng liêng của ngai bệ và mang ý nghĩa nhắc nhở người ta về địa vị, quyền lực của hình tượng được biểu đạt.
Long sàng trước Nghi môn ngoại đền thờ Vua Đinh Tiên Hoàng thực sự là một kiệt tác nghệ thuật điêu khắc của người Việt ẩn chứa nhiều ý niệm sâu xa. Những chi tiết được chạm khắc một cách tinh tế trên Long sàng đã cho thấy sự tài tình của những người nghệ nhân điêu khắc khi đã kết hợp tinh hoa văn hóa Việt Nam với văn hóa Trung Hoa, Ấn Độ và Chămpa để làm phong phú thêm cho nền mỹ thuật của dân tộc.
Long sàng trước Bái đường
Long sàng được đặt trên sân chầu đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng, sát thềm tòa Bái đường, là một khối đá hình hộp chữ nhật nặng khoảng 2 tấn, dày 18cm, dài 188cm, rộng 138cm; phần chân đế được tạo từ 9 khối đá có kích thước không đều nhau, phía trước 3 khối, phía sau 4 khối, hai bên cạnh mỗi bên 1 khối.
Từ xưa đến nay, Rồng luôn là hình ảnh biểu tượng cho sưc mạnh quyền uy, giàu sang phú quý , bởi thế, trên chính giữa bề mặt Long sàng được chạm khắc hình rồng tượng trưng cho quyền lực nhà vua, người đứng đầu Quốc gia Đại Viêt. Rồng khoanh tròn trên mặt sập, đầu rồng hướng về phía Đông, nhìn lên đỉnh núi Mã Yên. Điểm nhấn đặc biệt ở chi tiết chạm khắc rồng là ba trong bốn chi được các nghệ nhân điêu khắc nhân hóa mang hình dáng cánh tay và bàn tay con người đều hướng vào trong. Ở vị trí hai chi trước, một bàn tay vít sừng rồng, một bàn tay nắm chặt bờm rồng; vị trí hai chi sau, một chi vẫn giữ kiểu móng vuốt chim ưng truyền thống, còn một chi xòe ra như bàn tay 6 ngón đang nắm giữ thân rồng. Mình rồng vặn xoắn, bụng ngửa lên trên, cổ rồng không rõ ràng mà bị râu và bờm che khuất. Dù được tạo thế khoanh mình kết hợp với những họa tiết khác thường nhưng hình ảnh rồng cuộn vẫn thể hiện được sự uy nghi, hùng dũng và mở ra nhiều liên tưởng nghệ thuật độc đáo.
Xung quanh mặt Long sàng được chạm khắc diềm trang trí với những hoa văn được tỉa tót rất cầu kỳ, tinh xảo và đa dạng, không theo quy tắc đối xứng. Đường diềm phía trước là hình lưỡng long chầu nhật với đao mác vần vũ uy phong; diềm phía sau lại được trang trí những con vật dân dã, sống ở sông suối, ruộng đồng. Ở đoạn giữa đường diềm là hai con tôm đang đối đầu nhau, càng gọng giơ lên mạnh mẽ, được chạm khắc tinh xảo đến từng sợi râu, từng gọng càng. Phía bên trái là hình một con chim đang rỉa cánh, tiếp đến là chồn và chuột. Con chồn đi trước cổ rụt, đầu ngẩng cao hướng về phía con chim. Con chuột đi sau đầu vươn dài, cúi thấp sát đất. Phía bên phải là hình ảnh hai con cá, con phía sau đầu dài cúi thấp, mình đầy đặn, con phía trước thân thon dài, đầu vươn cao, đang vẫy đuôi, miệng đớp tôm. Sự xuất hiện của những con vật bình thường trên sập rồng - đồ tế khí trọng yếu ở nơi tôn nghiêm, biểu trưng cho vương quyền tối thượng là một sự hy hữu, độc nhất vô nhị trong nghệ thuật tạo hình của người Việt xưa nay, thể hiện địa văn hóa Hoa Lư, đồng thời cho thấy quan niệm văn hóa của người Việt về sự gắn kết không thể tách rời giữa trời và đất, giữa nhà vua và muôn dân đất Việt, giữa những điều cao quý và bình dị.
Phần chân đế gồm 9 khối đá, có kích thước không đều nhau, vuốt tròn đều, thu lại về phía trên, tạo thế vững chãi đỡ mặt Long sàng, không tạo dáng hình chân sập như sập đá ở Nghi môn ngoại, vốn được làm trước đó gần 100 năm. Cả bốn phía của phần chân đế được trang trí hoa văn chạm nổi cơ bản giống nhau bằng đồ án dây leo cuốn, vân mây đao mác, đối xứng. Chính giữa mặt trước chân đế có hình tượng mái đình giữa vân mây.
Phải khẳng định rằng, Long sàng trước Nghi môn ngoại và Long sàng trước Bái đường đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng là những hiện vật có giá trị lớn về lịch sử, văn hóa, mỹ thuật, thể hiện sự tiếp thu có chọn lọc và giao thoa văn hóa Việt Nam, Trung Hoa và Ấn Độ. Đây là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo với cách thức trang trí không giống bất kỳ một Long sàng nào ở nước ta từ trước đến nay. Tất cả các họa tiết được trang trí trên Long sàng đều được chạm khắc rất chi tiết, tỉ mỉ và độc đáo. Điều này đã khẳng định trí thông minh, óc sáng tạo và đôi bàn tay tài hoa của những người thợ điêu khắc đá thế kỉ VII khi tạo tác một bức tranh trên đá với nhiều ý nghĩa sâu xa, ẩn chứa nhiều thông điệp, ý niệm. Long sàng trước Nghi môn ngoại và Long sàng trước Bái đường đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng hiện vẫn đang còn giữ được nguyên vẹn, là nơi lưu giữ giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc, nét riêng biệt của người Việt, cần được lưu giữ và bảo tồn.
Tin bài: Linh Linh
