Chùa và động Hoa Sơn nằm ở lưng chừng dãy núi đá vôi cao khoảng 250m so với mặt ruộng. Bao quanh chùa là những cánh đồng lúa xanh mướt, những dãy núi đan xen trùng điệp tạo nên một khung cảnh thật thanh bình, êm ả. Đường lên chùa là những bậc đá thô sơ đã mòn theo năm tháng, không theo một hàng lối nào nhất định. Hai bên vách đá trong động tạo hóa dàn dựng nên những hình tích kỳ thú, chỗ này là hình đám mây ngũ sắc, chỗ kia là hình rồng bay phượng múa, hổ phục voi quần vân du, thật là:
Trèo lên bậc đá thang mây
Khách trần mới biết cảnh này trời cho.
Đi hết động, trông lên phía trên có luồng ánh sáng ngời rọi xuống, đó chính là lối lên trời. Đường lên trời cheo leo, cách trở, vịn vách đá, bám thang mây mới lên được:
Vịn vách đá bám thang mây
Bước chân cao thấp tỉnh say khó lường.
Tiên đưa lối, Phật dẫn đường,
Trần gian mới biết Thiên đường là đây.
Động chia thành 3 khu vực, phía ngoài là nơi thờ Phật, phía sau là hang Hậu. Đường dẫn lên hang Hậu gồm những bậc thềm đá tự nhiên, bề mặt trơn nhẵn. Động thu hẹp dần về phía sau rồi thông sang phía bên kia núi với những khoảng sáng tối đan xen nhau tạo không gian lung linh huyền ảo gọi là đường lên Trời.
Có đường lên Trời, có cả đường xuống Âm Phủ phía bên dưới. Đến Hoa Sơn động mới biết cảnh tiên mà thiên nhiên đã ban tặng cho quê hương thôn Áng Ngũ – Ninh Xuân, một động hoa trên núi đá, bốn màu muôn sắc hương của hoa lá, cỏ cây.
Trải qua thăng trầm của thời gian, chùa và động Hoa Sơn vẫn giữ được nguyên vẹn nét thiên tạo và kiến trúc ban đầu. Do vậy, hiện nay trong chùa vẫn lưu giữ nhiều hiện vật cổ có giá trị như: bia đá, tượng đá, bát hương đá từ thời Hậu Lê. Hàng năm vào những dịp lễ, Tết, nhân dân địa phương và du khách tới dâng hương cầu phúc, cầu bình an bởi nơi đây nổi tiêng linh thiêng.
Chùa và Động Hoa Sơn là nơi ghi nhiều dấu ấn lịch sử liên quan đến triều đình nhà Đinh cách đây đã hơn 1000 năm về trước. Sau này trong 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, di tích cũng là căn cứ cách mạng của quân dân miền bắc. Đây là nơi đóng quân của Bộ chỉ huy quân sự Quân khu III (năm 1953), là trạm phẫu thuật tiền phương cứu chữa cho anh em thương bệnh binh, là nơi cất dấu vũ khí, nơi chế biến, lưu giữ phân phối thuốc cho các bệnh viện (1969-1975).
Chùa và động Hoa Sơn được xếp hạng là Di tích cấp Quốc gia năm 1998. Với cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp, hùng vĩ, thâm nghiêm, cùng những giá trị lịch sử văn hóa nổi bật, Chùa và động Hoa Sơn sẽ là điểm đến lý tưởng của du khách trong và ngoài nước đến tham quan, chiêm bái.
Phòng Nghiệp vụ Nghiên cứu
Ban Quản lý Quần thể danh thắng Tràng An