Di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới Quần thể Danh thắng Tràng An, sở hữu những giá trị địa chất, địa mạo nổi bật toàn cầu, nơi ghi dấu lịch sử phát triển nhân loại, lịch sử quốc gia dân tộc Việt Nam. Nơi đây còn lưu giữ kho thông tin nguyên vẹn về cách con người kiếm sống, thích ứng trước những biến đổi lớn về thiên nhiên. Nơi ghi dấu quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam. Ở vào thế kỷ 10, vùng đất này được chọn làm nơi xây dựng kinh đô, trung tâm chính trị, văn hoá Việt Nam, biểu trưng cho tinh thần bất khuất, tự lực, tự cường và thống nhất quốc gia, một mốc son chói lọi trong lịch sử Việt Nam. Qua các nguồn tư liệu thư tịch cổ chúng ta biết rằng nơi đây hơn 700 năm về trước vua Trần Thái Tông cho lập am tu hành, xây dựng Hành cung Vũ Lâm trở thành căn cứ địa vững chắc của quân dân thời Trần trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên – Mông lần thứ 2, thứ 3. Cũng tại nơi đây Đức Phật Hoàng Trần Nhân Tông xuất gia tu hành trước khi lên Yên Tử lập ra Thiền phái Trúc Lâm mang đậm bản sắc văn hoá Việt Nam.
Hệ thống di tích thời Trần trong Quần thể Danh thắng Tràng An được các nhà nghiên cứu xác định thuộc Hành cung Vũ Lâm, có giá trị lịch sử văn hóa rất đặc biệt trong lịch sử dân tộc.
Khảo về những ghi chép liên quan đến Hành cung Vũ Lâm, sách Đại Việt sử ký toàn thư có nhắc đến một số sự kiện: Sự kiện thứ nhất vào “Giáp Ngọ, Hưng Long năm thứ hai (1294)… Mùa thu, tháng 7… Bấy giờ, Thượng hoàng đến Vũ Lâm vào chơi hang đá (Tam Cốc), cửa núi đá hẹp, Thượng hoàng ngự chiếc thuyền nhỏ, Tuyên Từ Thái hậu ngồi đằng đuôi thuyền, gọi Văn Túc Vương lên mũi thuyền, chỉ để một người chèo thuyền thôi“. Sự kiện thứ hai vào năm Ất mão (1295): “Mùa hạ, tháng 6, thượng hoàng về kinh sư. Vì (trước) đã xuất gia ở hành cung Vũ Lâm rồi lại trở về”.
Theo sách Thái Vi quốc tế ngọc ký (viết trong tập Trần gia ngọc phả, lập năm Cảnh Thịnh thứ 5 (1667), sao lại năm Bảo Đại thứ 3 (1924) thì: “Sau cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông Cổ lần thứ nhất (1258) vua Trần Thái tông 40 tuổi, đã nhường ngôi cho hoàng thái tử Hoảng (Trần Thánh tông) về vùng núi lập am Thái tử để tu hành, mở đầu cho việc xây dựng hành cung Vũ Lâm”.
Hoa Lư rất có lợi thế về mặt quân sự. Ở thế kỷ X đã được nhà Đinh – Lê xây dựng nên một quân thành thủ hiểm. Đến thời nhà Trần đã xây dựng căn cứ chống quân Nguyên Mông trong đợt kháng chiến lần 2 năm 1885. Từ căn cứ này, triều Trần đã tập hợp lực lượng và đánh tan một bộ phận quân Nguyên Mông ở đây: “Tháng 5, ngày mồng 3 (năm 1285), hai vua đánh bại giặc ở phủ Trường Yên chém đầu cắt tai giặc nhiều không kể xiết” (Đại Việt sử ký toàn thư, tập 2, Nxb KHXH, 1998: 56). An Nam chí lược của Lê Tắc cũng cho biết nhà Trần đã làm nhà ở trong núi Thiên Dưỡng để lánh nạn và vua Trần Nhân Tông xuất gia ở động Vũ Lâm: “Núi Thiên Dưỡng: Tốt đẹp mà hiểm, khi thủy triều lên xuống mới chèo ghe đi tới được. Họ nhà vua xây dựng nhà cửa ở trong, để tránh quốc nạn” và “Động Võ Lâm: Xưa nước An-nam, đời vua thứ tư của nhà Trần là Trần Nhân Vương, bỏ ngôi vào ẩn ở đó để thành đạo, hiệu là Trúc Lâm đạo sĩ, có làm Hương hải ấn thi tập, truyền lại đời sau”.
Khâm định Việt sử Thông giám cương mục, bộ Quốc sử triều Nguyễn cũng ghi lại sự kiện vào năm Ất Mùi (1295): “Tháng 6, mùa hạ. Thượng hoàng từ Ai Lao về nước. Thượng hoàng từ Ai Lao trở về, rồi xuất gia ở hành cung Vũ Lâm, sau lại trở về kinh sư” và có chú thích “Vũ Lâm: Ở xã Vũ Lâm, huyện An Khánh, tỉnh Ninh Bình, ở đây núi non trùng điệp, trong ruột núi có hang, chu vi núi non rộng đến vài mươi mẫu, bên ngoài có con sông nhỏ quanh co khuất khúc, thông vào trong hang núi, thuyền nhỏ có thể chở vào được”.
Những sự kiện trên cho biết Hành cung Vũ Lâm có vai trò đặc biệt quan trọng dưới triều Trần với những chiến công góp phần vào chiến thắng quân Nguyên Mông. Đặc biệt, các tư liệu cổ sử đã ghi lại trong cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông lần thứ 2 (năm 1285) nhà Trần đã rút lui về Trường Yên để lập căn cứ và tập hợp lực lượng. Tại Trường Yên, nhà Trần đã đánh tan một bộ phận quân Nguyên vào đầu tháng 6 năm 1285. Đây cũng chính là nơi vua các Trần Thái Tông, Trần Nhân Tông tu Phật và trở thành những người có ảnh hưởng lớn đến sự hình thành Thiền phái Trúc Lâm vào cuối thế kỷ XIII.
Nghiên cứu khảo cổ học về Hành cung Vũ Lâm được thực hiện qua những đợt công tác quy mô nhỏ: Năm 1978 Bảo tàng Hà Nam Ninh tổ chức điền dã khảo cổ về các di tích thời Trần ở Hoa Lư. Đợt khảo sát đã xác định mặt bằng của Hành cung Vũ Lâm cơ bản phân bố trong các xã Ninh Hải, Ninh Thắng, Ninh Xuân và Ninh Vân của huyện Hoa Lư. Động Vũ Lâm ngày nay nằm ở phía tây thôn Văn Lâm, xã Ninh Hải; là một thung lũng được bao quanh bởi các dãy núi đá vôi, chỉ có mặt đông tiếp giáp với thôn Văn Lâm không bị che kín nhưng được sông Ngô Đồng bao quanh và được bao phủ bằng rừng cây rậm rạp, dân cư thưa thớt gọi là Ô Lâm. Phía bắc động Vũ Lâm có Vườn Am, là mảnh đất rộng 1 sào, cao hơn mặt ruộng 1,5m, tương truyền là nơi Trần Thái Tông lập am tu hành đầu tiên. Trong động Vũ Lâm có một mảnh đất rộng 6 sào vuông vức, giữa có đền Thái Vi thời Nguyễn thờ Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông và Hiển Từ Hoàng thái hậu. Trong đợt khảo sát đầu tiên vào tháng 7/1977, Bảo tàng Hà Nam Ninh đào một hố thăm dò 1m2 ở trước cửa đền, kết quả ở độ sâu 30cm đã tìm thấy 1 nền gạch, gạch vuông mỗi chiều 38cm, ở giữa trang trí hoa cúc dây in nổi như gạch ở chùa Đệ Tứ, xã Lộc Hạ, ngoại thành Nam Định. Người dân địa phương cho biết trước đây ở xung quanh đền có rất nhiều loại gạch này. Xung quanh khu vực Thái Vi có nhiều địa danh tương truyền có liên quan đến thời Trần như: Cửa Quan, Đình Các, Đình Sen, Hạ Trạo, Tuân Cáo… Những người khảo sát đã nhận định nhà Trần lập căn cứ địa nằm trong dãy núi đá vôi Trường Yên và Hành cung Vũ Lâm có thể là cơ sở nhà Trần lập lên căn cứ địa Trường Yên trong cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông lần thứ 2 (1285) (Nguyễn Văn Trò 1979: 213-215).
Tháng 10 năm 1984 Bảo tàng Hà Nam Ninh đào thăm dò ở địa điểm Nền Triều Cũ, nằm phía tây bắc, cách Đền Thái Vi 100m. Trên một thửa đất có hình gần vuông, chiều đông tây 25m, có 2 bình độ khác nhau: Chính giữa có một vệt kéo dài từ đông sang tây với chiều rộng 6m và cao hơn mặt ruộng 50cm; phần còn lại cao hơn mặt ruộng 30cm. Mảnh đất bị bỏ hoang do dưới lòng đất có nhiều mảnh gạch ngói vỡ nên không thể trồng cây gì được. Đoàn công tác đã mở 9m2 thăm dò, trong đó tìm thấy một nền gạch còn 16 viên và 1 hệ thống cống thoát nước (Đặng Công Nga và nnk 1985: 170-171).
Năm 2011, khi trùng tu, tôn tạo chùa Hành Cung, công nhân xây dựng khi đào xung quanh Tam Bảo đã làm xuất lộ nhiều gạch ngói vỡ, mảnh sành, ken dầy vào đó là những viên cuội tròn có đường kính từ 10-18cm tạo thành nền móng, nằm ở bên hông trái tường (nhìn từ ngoài vào), dưới độ sâu chưa đầy 30cm so với mặt bằng của vườn chùa. Đoạn móng xuất lộ có chiều dài 5m rộng 0,5m. Dấu tích kiến trúc dạng này thường xuất hiện ở phần móng kê chân tảng công trình kiến trúc thời Trần (Nguyễn Cao Tấn 2011).
Giữa năm 2014, Ban Quản lý Quần thể Danh thắng Tràng An phối hợp với Viện Khảo cổ học đào thăm dò địa điểm Thung Nội Lấm với tổng diện tích 152,5m2. Thung Nội Lấm là một khoảng đất khá bằng phẳng, được quây kín bởi những ngọn núi và quèn đá. Vào thung chỉ có thể đi thuyền theo đường nước nhỏ hoặc leo chèo qua các quèn đá. Kết quả thăm dò đã phát hiện một số dấu tích của khu vực lọc và chứa sét nguyên liệu làm gốm, dấu tích cây gỗ trong lớp bùn đen, dấu tích đá kè đường đi hoặc làm bến nước, dấu tích đường đất đắp, dấu tích nền đất đắp và hố đen và hiện vật của nhiều giai đoạn khác nhau. Những người khai quật cho rằng khu vực này có liên quan đến Hành cung Vũ Lâm và có khả năng đã diễn ra hoạt động sản xuất gốm men thời Trần (Lê Thị Liên và nnk 2015). Hiện nay, cảnh quan thung đã thay đổi đáng kể, một nửa thung đã được nạo vét tạo thành một hồ nước lớn, phần còn lại cảnh quan được xây dựng các công trình phục vụ du lịch.
Cuối năm 2022, Ban Quản lý Quần thể Danh thắng Tràng An phối hợp với Viện Khảo cổ học thăm dò, khai quật thăm dò, khai quật tại 03 địa điểm sân bóng thôn Hành Cung, xã Ninh Thắng; địa điểm Vườn Am và địa điểm cánh đồng phía sau Đền Thái Vi, xã Ninh Hải, huyện Hoa Lư trong khu vực Quần thể Danh thắng Tràng An, với tổng diện tích 100m2. Kết quả thăm dò, khai quật đã xác định trong khu vực phân bố các di tích thời Trần ở Quần thể Danh thắng Tràng An ít nhất có 3 công trình kiến trúc ở các vị trí Vườn Am, Vườn Triều Cũ và Đền Thái Vi. Các công trình kiến trúc này có một đặc điểm chung đều là những nền sét đắp tạo nên một công trình kiến trúc khung gỗ quy mô nhỏ dạng thảo am ở những vị trí hiểm yếu, dễ thủ, khó công. Kết quả khảo sát còn xác định dạng hình kiến trúc này cũng xuất hiện ở khu vực quanh Đình – Chùa thôn Hành Cung (có lẽ với quy mô lớn hơn chút ít). Các công trình kiến trúc này có sự hòa đồng vào thiên nhiên hùng vĩ tạo nên một không gian cảnh quan di tích đặc sắc không trùng lặp với bất kỳ di tích nào ở thời Trần, cũng như thời trước và sau đó.
Giữa năm 2023, Ban quản lý Quần thể Danh thắng Tràng An, Viện Khảo cổ học và Bảo tàng tỉnh Ninh Bình đã phối hợp thực hiện thăm dò, khai quật tại hai địa điểm Chùa Hạ Trạo và Chùa Khả Lương thuộc xã Ninh Thắng, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình với tổng diện tích 100m2. Đợt thăm dò này là sự tiếp nối những kết quả nghiên cứu năm 2022, mục đích tiếp tục nghiên cứu làm rõ hệ thống di tích thời Trần, thu thập thêm tư liệu từ đó nhận diện rõ ràng hơn không gian Hành cung Vũ Lâm trong lịch sử. Đồng thời, góp thêm tư liệu phục vụ công tác tu bổ, phát huy giá trị di tích phục vụ phát triển du lịch trong tương lai. Kết quả từ đợt công tác đã bước đầu xác định vị trí 2 bến thuyền ở khu vực Chùa Hạ Trạo và Đền – Chùa Khả Lương. Vị trí Chùa Hạ Trạo là vị trí bến thuyền giai đoạn đầu của nhà Trần. Vị trí đền – chùa Khả Lương nằm ở vị trí gần ngã ba sông Sào Khê vào Sông Vân là bến thuyền ở giai đoạn sau của thời Trần.
Từ những kết quả thu được trong hai năm 2022-2023 đã xác định giai đoạn đầu thời Trần, trước họa xâm lược Mông Nguyên, các vua Trần đã lui về Hành cung Vũ Lâm xây dựng căn cứ kháng chiến mà trung tâm của căn cứ là Đền Thái Vi. Giai đoạn này, bến Hạ Trạo là nơi các vua Trần đi lại từ căn cứ đóng quân Thiên Dưỡng về Hành cung Vũ Lâm và ngược lại để tránh sự truy lùng của quân địch. Ở giai đoạn sau, khi đất nước thái bình, các vua Trần vẫn tiếp nối truyền thống tri ân cha ông đã vất vả kháng chiến nên hằng năm vẫn về cúng tế. Vì vậy, bến Khả Lương là nơi bến thuyền và Đình Sen – Chùa Hành cung là vị trí Hành cung Vũ Lâm được dịch chuyển ở giai đoạn sau này.
Hành cung Vũ Lâm cùng Hành cung Thiên Trường và Hành cung Lỗ Giang là 3 cái tên được nhắc đến trong các bộ quốc sử/cổ sử khi viết về lịch sử Triều Trần. Tuy nhiên, khác với Thiên Trường và Lỗ Giang, Hành cung Vũ Lâm mang một tính chất khác và có một tầm quan trọng đặc biệt trong lịch sử triều Trần và lịch sử dân tộc. Tuy nhiên, khác hẳn với hai Hành cung Thiên Trường và Lỗ Giang có quy mô to lớn, bề thế với nhiều công trình xây dựng bằng gạch ngói; Hành cung Vũ Lâm hòa mình với thiên nhiên qua những công trình kiến trúc tre gỗ giản dị. Về tính chất, Hành cung Vũ Lâm toát lên vẻ khác biệt với những Hành cung còn lại. Hành cung Vũ Lâm là một căn cứ kháng chiến chiến lược của hoàng tộc và quân dân nhà Trần. Trong gần hết lịch sử triều Trần, phải đứng bên cạnh một đế quốc mạnh, nhiều lần mang quân xâm lược Đại Việt, nhà Trần phải thực hiện nhiều hình thức chiến tranh, trong đó chủ đạo là chiến tranh du kích. Nhiều căn cứ kháng chiến được hình thành, trong đó, Vũ Lâm – nơi các Vua Trần chọn làm căn cứ là địa điểm đầu não quan trọng nhất. Hành cung Vũ Lâm còn là nơi đầu tiên các vua Trần quy y Phật pháp. Có thể nói đây là một trong những trung tâm Phật giáo buổi sơ khởi nhà Trần. Việc các vua Trần (Thái Tông và Nhân Tông) xuất gia ở Vũ Lâm, sự quay lại Hành cung này nhiều lần cũng như tính chất giản dị của các công trình kiến trúc được phát hiện trong đợt công tác này là những minh chứng rõ ràng nhất. Sự hiện diện của Hành cung Vũ Lâm, cùng những lần đi lại của các vua nhà Trần về đây mang ý nghĩa giáo dục lịch sử sâu sắc. Như sự kiện năm 1294, Thượng hoàng Trần Nhân Tông về chơi Vũ Lâm, đi thuyền vào chơi hang đá cùng Văn Túc Vương – cháu nội ngài, có lẽ không đơn thuần chỉ là một chuyến rong chơi. Nhiều cứ liệu ghi chép trong cổ sử cho thấy những chuyến đi như vậy có ý nghĩa nhắc nhở con cháu nhà Trần không được quên họa xâm lăng luôn ẩn tàng ở sát nách và rằng quân dân triều Trần cần luôn luôn giữ tinh thần đoàn kết nhất trí chống lại giác ngoại xâm nhằm giữ vững nền độc lập tự chủ của dân tộc (Nguyễn Ngọc Quý và nnk 2024).
Ngày 27/02/2025, Sở Du lịch đã chủ trì Hội thảo Hành cung Vũ Lâm thời Trần – Vai trò lịch sử và định hướng bảo tồn, phát huy giá trị. Hội thảo đã thu hút trên 300 đại biểu và hơn 60 bài tham luận về quá trình hình thành, diện mạo và vai trò của Hành cung Vũ Lâm thời Trần trong dòng chảy lịch sử và định hướng Bảo tồn và phát huy giá trị theo định hướng phát triển bền vững. Các tham luận tập trung giới thiệu khái quát về địa hình, địa thế, dấu tích vị trí hành cung Vũ Lâm qua tài liệu khảo cổ học và tài liệu địa chí, lịch sử. Các nhà khoa học cơ bản thống nhất trung tâm hành cung Vũ Lâm xưa chính là khu vực đền Thái Vi ngày nay. Khu vực này còn lưu truyền hai địa danh là Nền Triều và Núi Triều (chỉ nơi nhà Trần từng thiết triều). Chỉ trong một thời gian ngắn, vùng đất Trường Yên đã trở thành một trung tâm Phật giáo thời Trần. Từ hành cung Vũ Lâm, vua quan nhà Trần và người địa phương tiếp tục xây dựng tự viện ngoài phạm vi hành cung, nơi có thắng cảnh đẹp, tiêu biểu như núi Non Nước, núi Động Sơn, núi Cánh Diều, núi Địch Lộng… Sau khi lãnh đạo quân dân cả nước đánh tan quân giặc Nguyên Mông thắng lợi, vua Trần Nhân Tông nhường ngôi cho con là vua Trần Anh Tông lên làm Thái thượng hoàng và trở về hành cung Vũ Lâm xuất gia. Chính từ Hành cung Vũ Lâm, Trần Nhân Tông trở về kinh sư để truyền giới Bồ tát cho vua Trần Anh Tông và quần thần. Bức thư họa “Trúc Lâm Đại Sĩ xuất sơn chi đồ” cũng phản ánh rõ sự kiện này.
Tin bài: Nguyễn Vân – Phòng Hợp tác – Đối ngoại